Ryszard Lipczuk

Ze względu na to, iż obszerna bibliografia na temat "faux amis" znajduje się w załączeniu, w poniższych rozważaniach tylko w niewielkim stopniu będę się odwoływał do literatury przedmiotu. Nie będzie też głębiej dyskutowana sprawa terminologii. Oto znane mi propozycje terminologiczne w tym zakresie.

"Falsche Freunde des Übersetzers", Faux Amis, zwischensprachliche Homonyme, Inter-Homonyme, interlinguale Homonyme, interlinguale Paronyme, lexikalische Scheinidentitäten, scheinbare Äquivalente, Pseudoäquivalente, Pseudointernationalismen, irreführende Fremdwörter, Tautonyme

"fałszywi przyjaciele tłumacza", homonimia międzyjęzykowa, złudne odpowiedniki, zdradliwe wyrazy, zwodnicze odpowiedniki, heterofemia międzyjęzykowa, relacje mylących podobieństw międzyjęzykowych, pułapki leksykalne, aproksymatyzmy, tautonimy

"false friends of a translator", misleading words of foreign origin, deceptive words, deceptive cognates.

Można wyróżnić wąskie i szerokie ujęcie "fałszywych przyjaciół".

2) wyrazy z zaskakującymi różnicami ortograficznymi (np. niem. Aggression - pol. agresja, niem. Krokodil - wł. coccodrillo), 3) wyrazy z nietypowymi różnicami w zakresie wymowy, np.niem. Typ [ty:p] , pol. typ [tip], niem. Yacht [jaxt], wł. yacht [jot], 4) wyrazy z określonymi różnicami w obrębie struktury słowotwórczej (niem. absurd - pol. absurdalny), 5) wyrazy z różnicami gramatycznymi, np. niem. das Zitat - pol. (ten) cytat), 6) wyrazy o analogicznej strukturze słowotwórczej, ale różnej formie i różnych znaczeniach, np. niem. überhören ("słyszeć, ale nie reagować") - ang. to overhear ("przypadkowo usłyszeć"), 7) wyrazy tego samego języka, które wcześniej miały inne znaczenie np. niem. List (kiedyś: "wiedza, zdolność"), obecnie: "chytrość", 9) frazeologizmy o podobnej strukturze, lecz różnych znaczeniach, np.niem. weißer Rabe - pol. biały kruk, 10) wypowiedzi o podobnej formie, lecz różnych funkcjach pragmatycznych, np. niem. Tschüß! - pol. Cześć!, 11) wyrazy danego języka, które (mimo pozorów) nie mają odpowiednika w drugim języku (norw. sendemann = niem. Botschafter, Gesandter).

Ponieważ, przynajmniej w zakresie tautonimów, szczególnie ważną rolę odgrywają różnice znaczeniowe, nie można pominąć problemu interlingwalnych relacji semantycznych. We wcześniejszych pracach (Lipczuk 1985, Lipczuk 1987, Schatte 1990) zostało wyróżnionych pięć podstawowych typów międzyjęzykowych relacji semantycznych: prywatywność, inkluzja, ekwipolencja, kontraryczność, ekskluzja. Za wyjątkiem pierwszego typu relacji (prywatywność), przy której brane są pod uwagę wszystkie znaczenia danej (polisemicznej czy homonimicznej) formy pozostałe dotyczą różnic pomiędzy poszczególnymi sememami.

Niektóre z wymienionych niżej pojęć pojawiają się też u innych autorów (np. Wełna 1977), Dentschewa/Kilewa 1994), nie zawsze jednak są one rozumiane w ten sam sposób.

Powyższe typy relacji znaczeniowych dotyczą znaczenia referencjalnego, tzw. reguł odnoszenia (Bezugsregeln) jako jednego z rodzajów znaczeń - nawiązujemy tutaj do powittgensteinowskiego rozumienia znaczenia jako reguł użycia. (por. Hundsnurscher/Splett 1982, Lipczuk 1987, Lipczuk 1989, Gloning 1996). Zgodnie z semantyczną teorią użycia danej formy wyrazowej używa się w zdaniu (wypowiedzi) w odniesieniu do określonych elementów rzeczywistości pozajęzykowej. Ale reguły odnoszenia nie wyczerpują bogactwa strony semantycznej leksemów. Wiele z nich używa się w komunikacji językowej również w inny sposób: możemy przez użycie danej formy wyrazowej wyrazić określony stosunek emocjonalny do czegoś/kogoś (np.: bachor, skarb), danego wyrazu niemieckiego można używać jedynie w Austrii (np. Kukuruz), tylko w języku potocznym (np. kriegen) albo wyłącznie w języku specjalistycznym (np. pauperieren - w biologii). Niektórych wyrazów używa się często, innych rzadko, mogą one należeć do wyrazów przestarzałych. Jeśli poważnie potraktować wittgensteinowską koncepcję znaczenia jako funkcji użycia to również takie sposoby użycia należy zaliczyć do znaczenia leksykalnego. Nie koliduje to z użyciem wyrażeń językowym w sensie pragmatycznym. Wyrazy z określonymi (semantycz-nymi) regułami użycia są używane w komunkacji językowej jako części składowe zdań (wypowiedzi) pełniących określone funkcje pragmatyczne, wyrażające np. rozkaz, obietnicę, groźbę. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z pragmatycznymi regułami użycia.

Również tych innych reguł użycia nie można więc pominąć przy rozpatrywaniu problemu relacji semantycznych. Wyraz używany powszechnie w jednym języku (np. incydent w języku polskim) versus wyraz rzadki, przestarzały w drugim języku (np. Inzidenz w języku niemieckim) wykazują mimo identycznych reguł odnoszenia odmienne znaczenia leksykalne i należą tym samym do kategorii "fałszywych przyjaciół".

Błędy w zakresie "faux amis" w niemiecko-polskich słownikach nie są zjawiskiem odosobnionym.

Wykazały to moje sporadyczne badania, a przede wszystkim prace magisterskie napisane (pod moim kierunkiem) w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i Uniwersytecie Szczecińskim przedstawiające błędy w niemiecko-polskich słownikach Pipreka/Ippoldta (P/I) i Chodery/Kubicy (Ch/K). Szczególnie rażące błędy można spotkać w pierwszym z wymienionych słowników - a jest to obecnie największy ze słowników relacji niemiecko-polskiej. Prawie zawsze źródło błędu jest takie same:

.

Oto niektóre przykłady błędów w zakresie tautonimów pogrupowanych według relacji semantycznych.

kursieren - *In der Stadt kursieren Straßenbahnen. W mieście kursują tramwaje. (P/I)

Tymczasem w "Deutsches Universalwörterbuch"(UW) znajdujemy następujący opis znaczenia kursieren: "in Umlauf sein": falsche Banknoten kursieren in der Stadt; Ü über ihn kursieren Gerüchte ("wurden sie weitererzählt; machten sie die Runde").

Analogiczną sytuację mamy przy takich hasłach jak (w P/I): Arterie - * główna ulica wielkiego miasta, Büro -*biuro; biurko, Doping - *doping, podnieta, frottieren - * froterować, Inauguration - *inauguracja, uroczyste otwarcie, rozpoczęcie, Index - *indeks, książeczka ze spisem wykładów, na które uczęszcza student, intrigieren - *zaciekawić, zainteresować, zajmować, Kommunikation - *komunikacja: 1. przejazd, przejście, połączenie; 2. drogi lądowe i rzeczne;

Podobne błędy zawierają opisy takich haseł jak: Expedient, Kadenz, kommunizieren, Konkurs, Korrepetitor, reklamieren, revidieren.

"Deutsches Universalwörterbuch" przedstawia tymczasem następujące znaczenia niemieckiego czasownika: "1. (Wände) mit Tapeten bekleben od. verkleiden.

2. (österr.) mit einem neuen Stoff beziehen (Sofa o.ä.)

Nasza propozycja:

Oto inne przykłady ze słowników Ch/K i P/I (w nawiasie: brakujące w tych słownikach znaczenia): Deputat (pensum nauczycielskie), Kandidat (magistrant), kritisieren (recenzować, oceniać dzieła literatury i sztuki), malträtieren (źle się z czymś obchodzić, niszczyć), markieren (zaakcentować, zaznaczyć), massakrieren (pot., żart.) męczyć, wymęczyć), moralisieren (rozmyślać o moralności), motorisieren (wbudować silnik, zaopatrzyć w silnik), lethargisch (ospały, apatyczny), polar (sprzeczny, nie do pogodzenia), rassig (klasowy, elegancki, dużej klasy; ognisty, pełen temperamentu), realisieren (dostrzegać, zauważać, uświadamiać sobie), reparieren (naprawiać, wynagradzać wyrządzoną krzywdę. szkodę itp.), soufflieren (podpowiadać komuś, sugerować coś komuś), souverän (zdecydowany, bezsprzeczny), starten (rozpoczynać, zapoczątkować) itp.

3) Jedno ze znaczeń ma w w języku niemieckim szerszy zakres niż w języku polskim (relacja inkluzji) .

UW: "mündliche oder schriftliche Ausdrucksweise; Rede-, Schreibstil"

Nasza propozycja:

"geistlicher Würdenträger der katholischen Kirche".

Prawidłowy opis powinien więc wyglądać mniej więcej tak:

Z podobną sytuacją mamy też do czynienia m.in. przy następujących hasłach: Delegat, Emerit, Examen, Gymnastik, Humor, Kiebitz, Klient.

(relacja ekwipolencji).

UW: (nur in bezug auf Männer) im Umgang mit Niedrigerstehenden betont wohlwollend

Nasza propozycja:

Analogiczną sytuację odnajdujemy przy opisie takich niemieckich wyrazów jak (w nawiasie podajemy prawidłowe odpowiedniki): Bijouterie (małowartościowe klejnoty, błyskotki), Intendant (film, radio, teatr)(dyrektor ), Jackett (kurtka męska), kapital (pejor.)(niezwykle duży), Kleriker (duchowny, ksiądz), Komfort (wyposażenie zapewniające wygodę), Kompott (owoce ugotowane z cukrem, deser), Kokarde (emblemat, oznaka, oznakowanie na czapkach lub samolotach wojskowych), Kombattant (członek oddziałów wojskowych, które według prawa międzynarodowego mają wyłączne prawo do prowadzenia działań wojennych), monieren (krytykować, wytykać wady, reklamować), resignieren (poddawać się, kapitulować wobec trudności, godzić się z czymś).

Kriminalist - kryminalista (P/I)

Kriminalist - 1. (veraltend) Lehrer, Professor des Kriminalrechts; Strafrechtler,

2. Beamter, Sachverständiger, Mitarbeiter der Kriminalpolizei (UW)

Nasza propozycja:

kryminalista - 1. funkcjonariusz policji kryminalnej, 2. (rzad.) kryminolog,

kryminalistyk (specjalista w dziedzinie kryminologii)

Reservation - *rezerwacja (Ch/K),

GDW: "Reservat (2): Gebiet, das der einheimischen Bevölkerung (bes. in Nordamerika, Afrika, Australien) nach der Vertreibung aus ihrem Land zugewiesen wurde; (bildungsspr.) Reservat (3): vorbehaltenes Recht, Sonderrecht".

Nasza propozycja:

8) Brak przy haśle wyjściowym odpowiednich kwalifikatorów, jak: przestarz. (wyraz przestarzały), rzad. (wyraz używany rzadko), pot. (użycie potoczne), specj. (terminologia specjalistyczna).

a) Brak kwalifikatora przestarz. (przestarzały):

abdizieren, Ambassadeur, blagieren, dezidieren, Edukation, Epopöe, exploitieren, Fanfaronade, fatigieren, Fortifikation, Hypokrit, Inzidenz, Kanapee, kontinuieren, molestieren, perorieren, proponieren

a) Brak kwalifikatora oznaczającego język specjalistyczny:

c) Brak kwalifikatora austr.:

Fauteil, Externist, Karfiol, Kukuruz, Spital

d) Brak kwalifikatora szwajc.: Advokat, Automobilist, Kondukteur

e) Brak kwalifikatora region.: Kotze (koc = w języku ogólnym: Bettdecke), Kolter (kołdra = w języku ogólnym: Steppdecke).

Turnus - *turnus (Ch/K)

UW: Turnus - 1. (im voraus) festgelegte Wiederkehr, Reihenfolge; regelmäßiger Wechsel, regelmäßige Abfolge von sich stets wiederholenden Ereignissen, Vorgängen, 2. Durchgang, 3. (österr.) Schicht

turnus - 1. okres pobytu na wczasach, kursach itp. kolejnej grupy uczestników; wczasy, kurs itp. trwające przez jakiś czas, 2. (pot.) zespół osób stanowiących każdą kolejną grupę uczestników wczasów, kursu itp. (SJP)

Nasza propozycja:

Turnus - 1. regularna zmiana, wymiana, cykl, 2. seria, runda. 3. (austr.) zmiana (robocza).

Kollation - *kolacja (P/I)

Kollation - (lanschaftl., sonst veraltet) ImbiB

Nasza propozycja :

Kollation - region. przekąska

W tym przypadku różnica pomiędzy Kollation i kolacja polega m. in. na innym użyciu terytorialnym, a również dotyczy znaczenia referencjalnego (ekwipolencja).

* * *

Zostały tu przedstawione jedynie wybrane błędy występujące w niemiecko-polskich słownikach. Nie tylko słowniki wydane w Polsce zawierają błędy z zakresu tautonimów. W niewielkim objętościowo słowniku Langenscheidta (Walewski 1979) niedokładny albo błędny opis dotyczy takich haseł jak: Kamin, Kiebitz, Klient, Klischee, Kokarde, kolportieren, Kommissariat, Komfort, Kompott (tylko w obrębie jednej litery).

Skróty

norw. - język norweski

österr. - Österreichisch

pejor. - pejoratywnie

schweiz. - Schweizerisch

GDW - Duden. Das Große Wörterbuch der deutschen Sprache in acht Bänden (red.: G. Drosdowski)(1993), 2. wyd., Mannheim.

P/I - Piprek, J., Ippoldt, J.(1983), Wielki Słownik niemiecko-polski, Warszawa.

UW - Duden. Deutsches Universalwörterbuch (1989), 2. wyd., Mannheim 1989.

Walewski, S. (1979), Langenscheidts Taschenworterbuch. Polnisch. Polnisch-Deutsch, Deutsch-Polnisch, Berlin etc.

- Gloning, T. (1996), Bedeutung, Gebrauch und sprachliche Handlung. Ansätze und Probleme einer handlungstheoretischen Semantik aus linguistischer Sicht, Tübingen.

- Hundsnurscher, F., Splett, J. (1982), Semantik der Adjektive des Deutschen - Analyse der semantischen Relationen, Opladen.

- Lipczuk, R. (1987), Verbale Tautonyme lateinischer Herkunft in deutsch-polnischer Relation. Ein Beitrag zur semantischen Beschreibung nach dem gebrauchstheoretischen Ansatz, Göppingen.

- Lipczuk, R. (1989), Zum gebrauchstheoretischen Ansatz in der lexikalischen