Ryszard Lipczuk

Wörter fremder Herkunft im deutschen und polnischen Sportwortschatz, Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego 1999, 196 s.

W części teoretycznej scharakteryzowane zostały działania purystyczne w Niemczech i w Polsce, szczególnie w XIX i na początku XX wieku, ze szczególnym odniesieniem do języka sportowego i gimnastycznego (Turnen). O ile w Niemczech był to okres intensywnego, często szowinistycznego zwalczania wyrazów obcych to w Polsce – mimo specyficznych warunków politycznych – stosunek do wpływów innych języków był bardziej tolerancyjny.

Przedstawione zostały najważniejsze prace słownikowe, tzw. Verdeutschungswörterbücher, w których wyrazy pochodzenia obcego zastępowano wyrazami rodzimymi, dotyczące języka ogólnego (np. H. Dunger 1882, D. Sanders 1884, G. Saalfeld 1910, E. Engel 1929), oraz słownictwa sportowego (R. von Fichard 1915, J. Zeidler 1928), a również artykuły z takich czasopism jak “Zeitschrift des Allgemeinen Deutschen Sprachvereins” czy “Muttersprache”. Podobnie przedstawiono słowniki spolszczające, których było nieporównanie mniej niż analogicznych słowników niemieckich (np. E. Kortowicz 1891, W. Niedźwiedzki 1917)

oraz artykuły prasowe z polskich czasopism pierwszych dziesięcioleci XX wieku (początki zorganizowanego sportu i tworzenie się polskiej terminologii sportowej). Podstawą do rozważań teoretycznych było zapoznanie się z obszerną literaturą przedmiotu: spis biliograficzny zawiera ok. 220 pozycji (obok prac naukowych znajduje się tam pewna ilość artykułów prasowych).

Część empiryczna pracy to opis wyrazów pochodzenia obcego (również tych przyswojonych) występujących w warstwie ogólnej niemieckiego i polskiego słownictwa sportowego. Uwzględnione zostały – również w aspekcie porównawczym: etymologia, słowotwórstwo, zawartość stylistyczna, ekwiwalenty w drugim języku, zakresy tematyczne, ilość, konkurencja: wyraz obcy – wyrazy rodzime. Z opisu wyłączony został problem interlingwalnych różnic semantycznych (“faux amis”), a również problem internacjonalizmów (pewne rozważania na ten temat zawarłem w kilku wcześniejszych artykułach). Przykłady, w tym konteksty, pochodzą w większości z prasy, głównie z lat dziewięćdziesiątych, niektóre też z okresu wcześniejszego. Przeanalizowano w sumie 869 leksemów niemieckich i 852 polskich, z których wiele funkcjonuje również poza sportem, np. (w języku niemieckim): aggressiv, Aktion, Artist, clever, Defizit, Dominanz, Engagement, Fehler, Kandidat, Karriere, protestieren itp.

Dużym problemem było ustalenie zakresu badanego materiału. W tym celu zostały przyjęte określone kryteria uwzględnienia wzgl. wyłączenia danych leksemów, np. nie uwzględnione zostały złożenia przejrzyste jak Amateursport, sparrinpartner i słownictwo specjalistyczne używane tylko w danej dyscyplinie sportowej (np. niem. Pivot w koszykówce). Mimo to można stwierdzić, że trudno jest jednoznacznie wyznaczyć granicę pomiędzy ogólnym słownictwem sportowym a ogólnym językiem literackim (standardowym) oraz specjalistycznym słownictwem sportowym.

Nie stwierdzono większych różnic w udziale zapożyczeń w badanym słownictwie obydwu języków. Silne niegdyś działania purystyczne w Niemczech nie doprowadziły do wyeliminowania choćby takich starych anglicyzmów jak: Champion, Power, Shakehands czy Referee (Jeszcze więcej anglicyzmów funkcjonuje obecnie w Austrii czy w Szwajcarii, np. w.o. , Forwards, Score) albo galicyzmów jak: Medaille, Chance, Reglement, Revanche. Pewnym “sukcesem” puryzmu niemieckiego jest wyeliminowanie wielu latynizmów, stąd też w badanym materiale niemieckim zapożyczenia łacińskie znajdują się pod względem ilościowym dopiero na trzecim miejscu (za anglicyzmami i galicyzmami), natomiast w języku polskim latynizmy zajmują zdecydowanie pierwsze miejsce. Niektóre wyrazy pochodzenia obcego funkcjonują obecnie obok utworzonych później wyrażeń rodzimych, np. remis – Unentschieden, Team – Mannschaft, Riege.

Obok opisu synchronicznego nawiązującego do działalności purystycznej zajmuję się (str. 108 - 112) również problemem chronologii poszczególnych zapożyczeń w języku niemieckim. Jedno ze źródeł stanowiły wspomniane słowniki zniemczające. Na przykład: leksem Team został odnotowany już w słowniku Sandersa (1884), leksemy Interview i starten, high spotykamy u Heysego (1886), Champion u Kiesewettera (1888), Referee u Dungera (1899), Rencontre u Kiesewettera (1888), Athlet u Heysego (1833), a remis pojawia się już u Campego (1801) w odniesieniu do karty w gry, później na przykład u Sandersa (1884).